Υπερήρωες ή μήπως... Υπεράνθρωποι;

With great power comes great responsibility διαβάζουμε στο 15^ο τεύχος* του Amazing Fantasy το 1962, στο οποίο κάνει την εμφάνιση του το αγαπημένος μας γείτονας Spiderman (aka Peter Parker ή Palmer όπως συνήθιζε να τον γράφει στα πρώτα τεύχη ο Stan Lee). Με τη ρήση αυτή ο νους μας πάει στο Γάλλο διαφωτιστή Βολταίρο, ο οποίος είπε κάτι ανάλογο** μερικούς αιώνες νωρίτερα. Πολλοί θα αναρωτιέστε τι σχέση μπορεί να έχει ένας Γάλλος φιλόσοφος του 18^ου αιώνα με σκίτσα και χαρακτήρες της Pop κουλτούρας.

            Διαβάζοντας ξανά τα λόγια του Βολταίρου καταλαβαίνει κανείς πως μεταφερόμαστε στα σκοτεινά και απόκρυφα μονοπάτια της ηθικής. Αυτό λοιπόν που αντιλαμβανόμαστε από τον διαφωτιστή είναι πως οι αγαπημένοι μας υπερήρωες Spiderman, Batman, Superman, Flash, Captain America και όλοι οι υπόλοιποι, λόγω των ικανοτήτων που διαθέτουν, άλλοι μοχθώντας (βλ. Batman, Green Arrow, Ironman) άλλοι λόγω γενετικών αλλαγών (βλ Spiderman, Flash, Captain America) είναι υποχρεωμένοι, να τις χρησιμοποιήσουν για το κοινό καλό. Δημιουργείται με λίγα λόγια ένα αίσθημα ευθύνης που βαραίνει τους ώμους τους και προέρχεται από τις προσδοκίες της κοινωνίας για το πρόσωπό τους. Πράγμα που σημαίνει ότι οι υπερήρωες αυτοί δεν είναι τίποτα άλλο από κοινωνικά κατασκευάσματα. Έτσι, λοιπόν, όλοι αυτοί, άλλοτε κατά μόνας, άλλοτε συνεργαζόμενοι σε ομάδες (Justice League, Avengers, X – men, Defenders) υπερασπίζονται πότε τους άμοιρους πολίτες, πότε μεγάλες πόλεις, πότε ολόκληρο τον πλανήτη γη από τις εκάστοτε απειλές. Μάλιστα όταν αποτυγχάνουν να φέρουν εις πέρας την αποστολή τους το βάρος μεγαλώνει και πλημμυρίζουν από τύψεις και ενοχές για το κακό που πορκλήθηκε. Είναι δηλαδή οι «καλοί» της υπόθεσης που όποτε ο κίνδυνος παραμονεύει, έρχονται ως από μηχανής θεοί να βγάλουν τα κάστανα απ’ τη φωτιά. Είναι όμως πράγματι αυτοί οι καλοί της υπόθεσης ή μήπως το πράγμα είναι πιο μπερδεγουέυ.

            Σκέφτηκες ποτέ μήπως ο αγαπημένος σου ήρωας σταματά τον Joker, Doc. Octapus, Green Goblin, Red Skull, Loki από το έγκλημα όχι λόγω της ευθύνης που κουβαλά, ούτε για να συμβάλλει στο κοινό καλό, αλλά γιατί απλώς το γουστάρει; Φτιάχνεται ρε παιδί μου με το να σώζει γιαγιάδες και μικρά παιδιά. Την βρίσκει με το να ρίχνει μερικές ξυλιές και τελικά να στέλνει τον αντίπαλό του στης φυλακής τα σίδερα ή να το βάζει στα πόδια με την ουρά στα σκέλια. Ότι δηλαδή «οι καλές» πράξεις που κάνουν δεν είναι προϊόντα της ευθύνης απέναντι στην κοινωνία, λόγω των δυνάμεων που έχουν αλλά αποτέλεσμα της προσωπικής ευχαρίστησης. Κατά συνέπεια η ηθική της ευθύνης – ενοχής που πήρε ευρείες διαστάσεις με την κατηγορική προσταγή του Καντ δεν ανταποκρίνεται στις πράξεις των ηρώων. Γιατί αυτοί ως ελεύθερα όντα, πράττουν ανάλογα με τις επιθυμίες τους, πράγμα που δεν μπορεί να δημιουργεί τύψεις για κάτι που δεν έκαναν.

Μιλάμε δηλαδή για προσωπικότητες οι οποίες ορμώμενες από τα πάθη τους, προβαίνουν σε πράξεις που θα συμβάλλουν στην ευχαρίστηση και την πρόοδό τους. Αναμενόμενο είναι μερικοί να κρίνουν αυτό τον τρόπο σκέψης – πράξης απάνθρωπο, γιατί έτσι έχει ορίσει η κοινωνία να αξιολογούμε τέτοιες συνθήκες.

            Υπάρχει όμως και μια άλλη ανάγνωση των πραγμάτων πιο σκληρή και πιο ρεαλιστική. Τώρα ερχόμαστε στα λημέρια του Νίτσε και την θεωρία του για τον Υπεράνθρωπο, η οποία δεν πέρασε απαρατήρητη. Σύμφωνα με αυτή ο Νίτσε καλεί τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τα δεσμά των αξιών που βρίσκονται σε ισχύ, προϊόντα της χριστιανικής ηθικής, ώστε να δημιουργήσει ένα διαφορετικό τύπο ανθρώπου, που θα μένει σε απόσταση από την μάζα και θα διαμορφώνει νέο σύστημα αξιών στηριζόμενο στην ορμή, το πάθος, τις αισθήσεις, τη δύναμη, τη φύση. Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Batman. Αυτός θα μπορούσε να είναι η επιτομή του Υπεράνθρωπου από την στιγμή που κατάφερε να ξεπεράσει τον φόβο του (νυχτερίδες) και τον θάνατο των γονιών του, να αποκτήσει πνευματική και σωματική δύναμη όπως και να αποστραφεί από την μάζα διαλέγοντας την απομόνωση στην έπαυλή του. Εντάξει στα νιάτα του πήγαινε και σε κανένα παρτάκι, πιο πολύ για να ρίξει στάχτη στα μάτια. Ακόμα και αυτός όμως και ο λατρεμένος μας Νυχτερίδας σώζοντας απλώς τη Γκόθαμ, δεν πληροί τις προϋποθέσεις για τον Υπεράνθρωπο. Αυτό συμβαίνει γιατί έχοντας φτάσει σε ένα ανώτερο στάδιο από τους κοινούς πολίτες, ενώ θα έπρεπε να προσπαθεί να διαδώσει το μήνυμα του Υπεράνθρωπου, σαν άλλος δεσμότης του σπηλαίου που θεάται την αλήθεια και την διαδίδει σε άλλους δείχνοντας τους τον δρόμο της, εκείνος τους απομακρύνει όλο και περισσότερο και τους κρατά στο σκοτάδι. Πως γκένεν ατό;

Μα φυσικά κάθε φορά που ο εκάστοτε Υπερήρωας σώζει κάποιον, μπορεί αφενός να τον βγάζει από τη δύσκολη θέση, αφετέρου όμως τον αποτρέπει από το να στηριχθεί στις δυνάμεις του και να λύσει το πρόβλημα μόνος του, ώστε να αναπτύξει όλες τις ικανότητες του και να φτάσει στην καλύτερη δυνατή μορφή του εαυτού του και να γίνει και αυτός μία ακόμα εξαίρεση, ένας Υπεράνθρωπος. Το σφάλμα δηλαδή του Batman είναι ότι σώζει κάθε φορά τους πολίτες της Γκοθαμ από τον Joker, Riddler, Penguin, και τους άλλους υποψήφιους κατακτητές. Με λίγα λόγια ο αλτρουισμός και η χείρα βοηθείας στον πλησίον να είναι απαγορευτικά στην ηθική του Νίτσε. Στην «Χαρούμενη Επιστήμη» διαβάζουμε κάτι που ίσως να δώσει μια εξήγηση στις πράξεις των Υπερηρώων. «Όταν βλέπουμε κάποιον να υποφέρει, θέλουμε να εκμεταλλευτούμε την ευκαιρία για να τον πάρουμε στην κατοχή μας. Αυτό κάνει, παραδείγματος χάρη ο αγαθοεργός και ο σπλαχνικό άνθρωπος και ονομάζει τη δίψα για καινούρια κατοχή που έχει ξυπνήσει μέσα του, “αγάπη”.»***

Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω οι σούπερ ήρωες σώζουν τους δύσμοιρους πολίτες των πόλεων τους με σκοπό να δημιουργήσουν μια σχέση εξουσίας πάνω τους. Μάλιστα φαίνεται πως το επιδιώκουν συχνά. Δεν είναι λίγες οι φορές στις οποίες παρατηρούμε κάποιον ήρωα έρχεται αντιμέτωπος με τον εαυτό του σε ένα εσωτερικό πόλεμο ταυτότητας. Από αυτή τη μάχη στα ενδότερα του προσώπου το συμπέρασμα που εξάγεται είναι πως η ορμή για ηρωικές πράξεις πηγάζει από μια δίψα για δόξα και για δύναμη. Σε καμία περίπτωση το κοινό συμφέρον και η αλληλεγγύη στο πλησίον όπως διδάσκει το Ευαγγέλιο με το αγάπα το πλησίον σου, που μετέτρεψε αργότερα ο Καντ σε μια ηθική της ενοχής, η οποία είχε μονάχα αρνητικό αντίκτυπο στην ισχύ του ανθρώπου.

Ως πολέμιος της ηθικής αυτής, ο Νίτσε προτάσσει μια ζωή ορμώμενη από το πάθος και τη θέληση για δύναμη, έχοντας συνεπώς το σώμα, τις αισθήσεις και τη φύση για σύμμαχούς του. Δεν θα μπορούσε λοιπόν να υποστηρίζει μια ηθική που μειώνει το ανθρώπινο δυναμικό μέσα από το κάλεσμα για βοήθεια στον συνάνθρωπο όταν αυτός το έχει ανάγκη. Κάθε φορά δηλαδή που κάποιος βρίσκεται σε κίνδυνο και ο κοκκινοβράκης (άσχετα αν πλέον το φοράει από μέσα) Superman ακούει το χτυποκάρδι κάποιου και πετάει up up and away για να τον σώσει, το πρόσωπο αυτό στερείται της ευκαιρίας να μοχθήσει και να ξεπεράσει τον εαυτό του αποκτώντας νέες δυνάμεις. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Superman δεν αγγίζει ούτε στο μικρό δαχτυλάκι τον Υπεράνθρωπο και ας αποκαλείται άνθρωπος από ατσάλι. Από την στιγμή όμως που οι Υπερήρωες ορμώνται από δίψα για δόξα και αύξηση της δύναμης τους γίνονται ένα με τον Υπεράνθρωπο και κλείνουν πονηρά τον μάτι στον Νίτσε. Υπάρχουν βέβαια και οι εξαιρέσεις οι οποίες μετανιώνουν για τις πράξεις τους όταν συνειδητοποιούν αυτή τη δίψα. 

*Spoiler Alert: σε αυτό το τεύχος σκοτώνεται ο θείος Ben

**They must consider that great responsibility follows inseparably from great power.

***Φρ. Νίτσε, Χαρούμενη Επιστήμη, μτφ. Ζ. Σαρίκας, Νησίδες, σ. 52